Jaki był stosunek Niemców do społeczeństwa polskiego pod koniec XIX w., a jaki Rosjan?

Po upadku powstania styczniowego na ziemiach wszystkich trzech zaborów zaczęło się tworzyć stanowisko wobec zaborcy kreowane i oficjalnie ogłoszone w 1864 r.. W 1869 r. w zaborze austriackim młodzi krakowscy konserwatyści: historycy – Mariana Kalinka, Józefa Szujski, Michał Bobrzyński, historyk literatury – Stanisław Tarnowski i publicysta – Stanisław Koźmian opublikowali „Tekę Stańczyka” – polityczny pamflet krytycznie i wyjątkowo ostro atakujący powstania zbrojne. Reprezentowali oni trójlojalizm, który cechowało wyrzeczenie się dążeń niepodległościowych i prowadzenie polityki ugodowej wobec wszystkich trzech zaborców, aby uzyskać jak największą autonomię. Duże poparcie ideologia ta znalazła w Galicji Część społeczeństwa popierało tę koncepcję. W poszczególnych zaborach lojalizm kształtował się w zależności od sytuacji politycznej i gospodarczej. W Królestwie Polskim obóz ugodowy reprezentowała arystokracja, burżuazja i jej organizacje gospodarcze. Tu podejmowano próby porozumienia się z caratem, ale bez skutków, gdyż carat od początku odrzucał taki program. W zaborze pruskim słabe wpływy ugodowców (gł. piętnowanego ziemiaństwa i Kościoła) ujawniły się w okresie rządów kanclerza Rzeszy – Leo von Caprivi’ego i rządów antypolskiego Bismarcka, więc program nie miał szans powodzenia. Pięćdziesięciolecie od upadku powstania do początku I wojny światowej było ciężką próbą polskości dla Polaków we wszystkich zaborach.

Konflikt polsko-rosyjski nie może dziwić, gdyż jego podłożem była wielowiekowa tradycja. Szczególnej ostrości nabrać miał on jednak dopiero po powstaniu listopadowym z 1830 roku, stanowiącym swego rodzaju cezurę we wzajemnych stosunkach obydwu narodów. Aż do owego momentu nie brakowało ze strony rosyjskiej prób nakłonienia politycznych elit zagarniętych ziem polskich do lojalności względem nowego suwerena. Jest swego rodzaju paradoksem, że to akurat w najbardziej autokratycznym ze wszystkich mocarstw zaborczych, w państwie carów, wysiłki te były na początku XIX wieku najbardziej zaawansowane. Wynikało to w dużej mierze z charakteru państwa, w którym o polityce decydował, w nieznanym w innych państwach stopniu, osobiście aktualny władca. W tym względzie propolskie i liberalne sympatie Aleksandra I korzystnie rzutowały na położenie Polaków w cesarstwie.Bolszewików traktowano w Polsce z reguły jako spadkobierców caratu. Pakt Hitlera ze Stalinem, mord katyński, stalinowski terror w Polsce po 1944 roku nie mogły wpłynąć na złagodzenie antyrosyjskich uprzedzeń nad Wisłą. Groza nazistowskiej okupacji, która po pięciu latach jej trwania przerastała okropności stu dwudziestu lat caratu, doprowadziła jednak do zmiany tego nastawienia wśród części polskiego społeczeństwa. Pionierską rolę odegrało w tej dziedzinie środowisko wpływowego katolickiego „Tygodnika Powszechnego”. Poddało ono krytyce tradycyjną polską rusofobię, apelując o pojednanie ze wschodnim sąsiadem. Niektórzy autorzy wystąpili w związku z tym z napiętnowaniem romantycznej gloryfikacji powstań z 1830 i 1863 roku; ze szczególną ostrością uczynił to publicysta Stanisław Stomma, nazywając w 1963 roku (numer z 20 stycznia 1963 roku) powstanie styczniowe aktem szaleństwa, który cofnął Polskę w rozwoju o kilkadziesiąt lat. To „nierozsądne” postępowanie społeczeństwa usiłował Stomma tłumaczyć głęboko w nim zakorzenionym „kompleksem antyrosyjskim”; jakakolwiek polityka kompromisu z Rosją, wywodził Stomma, była traktowana przez polską opinię publiczną w XIX wieku jak zdrada narodowa, podczas gdy kompromisy zawierane z pozostałymi zaborcami, np. z Austrią, nie wywoływały już takich emocji.Niemiecka rusofobia z polowy ubiegłego stulecia miała daleko bardziej skomplikowaną genealogię aniżeli rusofobia polska. Żaden z członków Związku Niemieckiego (1815-1866) nie był bezpośrednio wystawiony na bezwzględność rządów carskich.